کبوتر، پرنده‌ای دوست‌داشتنی است که در همه جای دنیا محبوب است و آن را نشانه صلح و دوستی می‌دانند. در روایت‌های دینی ما و داستان‌های مربوط به آن، رد و نشان این نگاه مثبت و نیکو به کبوتر، فراوان وجود دارد؛ علامه مجلسی در کتاب «حلیهالمتقین»، با نقل حدیثی از امام صادق (ع)، نگهداری کبوتر را در منزل «مستحب» می‌داند. در گزارش‌های مربوط به توفان نوح، در آثاری همچون «جامع‌البیان فی تفسیر القرآن» اثر ابوجعفر طبری، «تفسیرالقرآن العظیم» اثر ابن‌کثیر دمشقی، «تفسیر المیزان» اثر علامه طباطبایی و …، کبوتر نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند و پیام‌آور و مژده‌دهنده پایان این توفان برای نبیّ خداست. سفارش به نگهداری کبوتر و دوست داشتن او، در آثار مربوط به ادعیه و زیارات ما نیز، انعکاسی درخور دارد و در برخی از آن ها، مانند «کامل‌الزیارات» اثر ابن‌قولویه قمی، به نگهداری کبوتر در خانه سفارش شده‌است. حتی گزارش‌هایی درباره حضور کبوتران در مسجدالحرام و نگه داشتن حرمت آن‌ها توسط زائران، از قرن اول هجری وجود دارد؛ مانند گزارشی که ابوحنیفه دینوری در «اخبارالطوال» (ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، ۱۳۷۱) آورده است؛ گزارشی از مکالمه میان عبدا… بن زبیر و عبدا… عضاه که در آن، پسر زبیر به کبوتران داخل مسجدالحرام و حرمت آن‌ها اشاره می‌کند.
بنابراین، در فرهنگ اسلامی، نگهداری و جلوگیری از آزار کبوتران، امری توصیه شده‌است. همین توصیه‌ها باعث شد که مکان‌های مقدس مسلمانان و از جمله شیعیان، به مکانی امن برای زندگی و حضور این پرنده دوست داشتنی تبدیل شود و حفظ حرمت آن، اسباب استمرار این حضور را فراهم آورد. با تکیه بر این مقدمه، داستان حضور کبوتران در حرم امام رضا (ع)، قدمتی به اندازه بنای این مکان مقدس خواهد داشت؛ یعنی چیزی حدود هزار و ۲۰۰ سال. درست از زمانی که روضه منوره، مُطاف اهل ایمان شد و به واسطه حضور مرقد نورانی فرزند گرامی پیامبرخدا (ص) حرمت یافت، کبوتران نیز، مکانی امن برای استراحت یافتند و مشهد رضوی، مأمن کبوتران حرم شد.
قدیمی‌ترین سند درباره کبوتران حرم
قدیمی‌ترین سندی که درباره حضور کبوتران در حرم رضوی وجود دارد، مربوط به احداث کبوترخانه برای آن هاست. شاه عباس یکم، بعد از دفع هجوم ازبکان، مشهد را توسعه داد، خیابان و صحن عتیق را بنا کرد و به تنظیم امور شهر پرداخت. ظاهراً در این زمان، جمعیت کبوتران حرم، آن‌قدر زیاد بوده‌است که باید برای محل نگهداری آن ها، فکری بر می‌داشتند؛ این مسئله می‌رساند که قدمت حضور این پرندگان در مشهد رضوی، بسیار طولانی و منطبق با گمانه‌ای است که در مقدمه این نوشتار به آن اشاره کردیم. این بود که فرمانروای صفوی، در کنار فعالیت‌های عمرانی حرم، دستور ساخت کبوترخانه‌ای به سبک کبوترخانه‌های اصفهان را در باغ ایلخانی، در شرق روضه منوّره صادر کرد؛ مکانی که در دوره قاجار، پس از تخریب این کبوترخانه، به صحن نو تبدیل شد و امروز ما آن را به نام «صحن آزادی» می‌شناسیم. خوشبختانه سند مربوط به ساخت کبوترخانه که ۴۱۵ سال قدمت دارد، امروزه در دسترس ماست.
این سند قدیمی مربوط به سال ۱۰۱۷قمری / ۹۸۷شمسی است و با شماره ۱/۳۶۷۳۱ در مجموعه مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. زمان تنظیم سند، نیمه نخست سلطنت شاه عباس یکم صفوی و متن آن از این قرار است: «هوالفیاض / برآوُرد / عمارت برج کبوترخان که حسب‌الحُکمِ جهان مُطاعِ آفتابْ ارتفاع، در باغِ پایین‌پای مبارک ساخته می‌شود، قطر ۱۲ ذرع مشتمل بر پنج صُفّه در دو مرتبه که در هر صُفّه طاقی بسته می‌شود و میان برج به طلا کتیبه نوشته شود و قُبّه بزرگ در میان بام برج و قُبّه کوچک در اطراف به گچ تبادکانی و حجره اطراف تحت تخته برداشته و فرش بام خشت تخته کرده شود و بیرون برج در کل تخت نخل کرده و درون برج به کاهگل اندود شود. از قرار برآورد حاجیِ الحرمین شریفینِ توفیقْ آثاری، حاجی صدر معمار … رایج عراق: ۵۱ تومان و ۵/۶۲۶۸ دینار، مصالح: ۳۰ تومان و ۵/۴۹۸۷ دینار، خشت: ۱۶ تومان و ۵/۳۷۸۷ دینار شامل ۱۶۴ هزار قالب … طول و عرض: ۱۸ ذرع، ارتفاع ۱۰ ذرع…». از این سند تاریخی که در واقع برآورد هزینه‌های ساخت کبوترخانه، پیش از آغاز عملیات عمرانی است، می‌شود چند نکته را متوجه شد: اولاً، معمار کبوترخانه حرم، شخصی به نام حاجی صدر معمار بوده است؛ ثانیاً، شکل کبوترخانه احتمالاً به صورت مربعی بوده با مجموع طول و عرض ۱۸ ذرع (هر ذرع= ۱۰۴سانتی متر) که معادل ۷/۱۸ متر می‌شود (طول=۳۵/۹ متر و عرض= ۳۵/۹ متر)؛ ثالثاً، ارتفاع کبوترخانه ۱۰ ذرع، معادل ۱۰ متر و ۴۰ سانتی متر بوده است که نسبتاً مرتفع ساخته شده؛ رابعاً، برای ساخت این بنا از ۱۶۴ هزار قطعه خشت استفاده کرده‌اند. مطابق حاشیه‌های سند، از این خشت‌ها ۱۱۳ هزار و ۲۵۰ عدد پُخته و ۵۰ هزار و ۷۵۰ عدد نیز خام بوده است. کبوترخانه حرم، چنان که در سند آمده‌است، کتیبه‌ای بسیار زیبا و طلایی رنگ به خط علیرضا عباسی داشت.
حرمت کبوتران در دوره‌های بعد
حرمت آزار و شکار کبوتران حرم رضوی، به تدریج از محدوده حرم فراتر رفت و تمام شهر مشهد را در بر گرفت. طبق یک عرف جا افتاده در مشهد قدیم (دوره افشاریه و قاجار)، اذیت کردن و شکار کبوتران در داخل بارو‌های شهر، حرمت داشت. هانری رنه دالمانی، عتیقه‌شناس و جهانگرد فرانسوی که در سال ۱۸۹۸ م / ۱۲۷۷ ش (۱۲۵ سال قبل) از مشهد دیدن کرده‌است، در این باره می‌نویسد: «دروازه قدیمی مشهد، دری قدیمی دارد که از اطراف به دیوار متصل است. دیوار شهر نیز قدیمی و مجهز به منافذی برای تیراندازی و کنگره‌هایی است که اکنون لانه و جایگاه کبوتران بی‌شمار حَرَمَند. این کبوتران مادام که در محیط شهر باشند، محترم و مصون از هرگونه تَعرّضَند؛ زیرا فضای شهر حریم حرم مقدس به حساب می‌آید. اما اگر از شهر خارج شوند با دیگر پرندگان فرقی ندارند و شکارشان جرم و گناه محسوب نمی‌شود.» با تخریب کبوترخانه حرم، اوایل دوره قاجار و در عهد فتحعلی‌شاه، محل نگهداری آن‌ها به تناوب و در دوره‌های بعد، تغییر کرد و در ۷۰ سال گذشته، به داخل صحن‌های نو (آزادی) و سپس عتیق (انقلاب) انتقال یافت و بعد‌ها به داخل صحن تازه تأسیس «رضوان» برده‌شد.
سنت‌های نیکویی که شکل گرفت
به تدریج، سنت محترم داشتن جان کبوتران در حریم حرم، عادات نیک دیگری را هم پدید آورد؛ نذر گندم برای این کبوتران، یکی از این عادات و سنت‌های نیکوست که هنوز هم در میان خانواده‌های قدیمی مشهدی، رایج و متداول است. از دیگر عادات نیکوی متداول، رها کردن کبوتر در حرم رضوی است؛ به این ترتیب که افراد نذر می‌کنند در صورت برآورده شدن حاجت، کبوتری را خریداری و در حرم رها کنند یا از میان کبوتر‌هایی که در منزل نگهداری می‌کنند، زیباترین آن‌ها را به حرم مطهر ببرند و رها سازند.
